Achternamen kunnen op verschillende manieren tot stand zijn gekomen: de naam kan betrekking hebben op de voornaam van een van de ouders, schoonouders of grootouders; dit heet een patroniem. Een voorbeeld hiervan is Willem Janszoon, afgekort tot Willem Jans. De achternaam kan ook verband houden met de aardrijkskundige plek waar men vandaan komt (toponiem), bijvoorbeeld Jan van Boxmeer (van de plaats Boxmeer), maar ook Piet van de Ven (uit een veengebied) of van de(r) Wijst (afkomstig van wijstgronden). In Vlaanderen, Brabant en Oost-Nederland komt een speciale vorm van toponiemen voor: boerderijnamen. Mensen noemden zich naar de boerderij of herberg waarin ze woonden, zoals Leferink of Groot-Kromkamp. Door verschrijvingen van ambtenaren en geestelijken zijn vele achternamen in de loop van de tijd veranderd. Verbruggen naast Vanbrugge Van Brugge of Dupont komen voor, zodat het uitzoeken van dergelijke familienamen een hele klus kan worden. Daarentegen kwam het fenomeen vernoemen vroeger zeer vaak voor, zodat een bepaalde voornaam of een kleine variatie daarop regelmatig weer bij de nakomelingen werd toegepast wat weer enigszins houvast biedt. Onder het regime van Napoleon werd het verplicht een achternaam te voeren vanwege de invoering van de burgerlijke stand. In het hertogdom Brabant en in Vlaanderen waren de familienamen in 1500 al bijna overal gestabiliseerd, zodat dit niet echt een probleem opleverde. In bepaalde streken van Nederland kan het voor een genealogisch onderzoeker echter problemen opleveren, omdat een familie ineens van achternaam veranderd kon zijn. Het aannemen van een achternaam werd vastgelegd in de zogenaamde registers van naamsaanneming. Die zijn een onderdeel van het bevolkingsregister. Het opgeven van een achternaam werd overigens niet altijd even serieus genomen, wat tot in onze ogen soms redelijk vreemde achternamen heeft geleid.

Hoofdvormen